شەڕی نێوان فەلەستین و ئیسرائیل
ڕامـیـار ڕەحـمـانـدوسـت
شەڕی نێوان فەلەستین و ئیسرائیل، یەکێکە لە ململانێ درێژخایەن و ئاڵۆزەکانی مێژووی مۆدێرن. ڕەگ و ڕیشەی لە بزووتنەوە ناسیۆنالیستییە سەرەتاییەکاندا هەیە و بەهۆی ناکۆکی خاک، سیاسی و ئایینیەوە توندتر بووەتەوە. به‌رده‌وامی ئاڵۆزی نێوان فه‌له‌ستین و ئیسرائیل بۆته هۆی له‌ده‌ستان و کوشتنی چه‌ندان که‌سی بێ تاوان و ئاواره‌بوونی به‌رده‌وامی خه‌ڵکی سڤیل و ماڵوێرانکردنی زێد و ژیانی ئاسایی خۆیان. ئاسه‌واری ئه‌م شه‌ڕ و ناکۆکیه کاریگه‌ری له‌سه‌ر جیهانی مرۆڤایه‌تی داناوه و بۆته هۆی ئازارێکی بەرچاوی مرۆڤ و لەدەستدانی ژیان و دابەشبوونێکی قووڵ لە نێوان گەلان دا.
ناوەندی ململانێکە پرسی خاک و سەروەرییە. هەردوو لایەن پەیوەندی مێژوویی و کولتووری بەهێزیان لەگەڵ ناوچەکەدا هەیە، ئەمەش دانوستانەکان قورس دەکات. هەوڵی زۆر بۆ پرۆسەی ئاشتی دراوە، بەڵام زۆرجار بەهۆی توندوتیژی و بێمتمانەیی و ناکۆکی سیاسییەوە بەربەستیان بۆ دروست بووە.
هەروەها گرنگە دان بە دەرئەنجامە مرۆییەکانی ئەو ململانێیە بنێین. خەڵکێکی زۆر لە بارودۆخێکی سەختدا دەژین، پێویستییەکی زۆر بە ئاشتی و ئاشتەوایی هەیە. تێگەیشتن لە دیدگا جیاوازەکان و زەمینە مێژووییەکان زۆر گرنگە بۆ ئەوەی بتوانین گفتوگۆ بکەین و کاربکەین بەرەو چارەسەره‌کی ڕیشه‌یی و جێگیر.
ئەم ململانێیە لە کۆتایی سەدەی نۆزدەهەمدا بە بزووتنەوەی زایۆنیستی دەستی پێکرد کە هەوڵی دامەزراندنی نیشتمانێکی جوولەکەکانی لە فەلەستین دا کە ئەوکات بەشێک بوو لە ئیمپراتۆریەتی عوسمانی. دوای جەنگی جیهانی یەکەم، ناوچەکە بوو بە ئیختیاری بەریتانیا و گرژییەکانی نێوان پێکهاتەی جولەکە و عەرەب زیاتر بوو.
لە ساڵی ١٩٤٧ نەتەوە یەکگرتووەکان پلانێکی دابەشکردنی پێشنیار کرد کە دەوڵەتی جوولەکە و عەرەبی جیاواز دروست بکات. جولەکەکان ئەو پلانەیان قبوڵ کرد، بەڵام وڵاتانی عەرەبی و فەلەستینییەکان ئەو پلانەیان ڕەتکردەوە. دوای ئەوەی ئیسرائیل سەربەخۆیی خۆی لە ساڵی ١٩٤٨ ڕاگەیاند، شەڕ لە نێوان ئیسرائیل و وڵاتانی دراوسێی ڕوویدا. ئەمەش بووە هۆی ئاوارەبوونی زۆرێک لە فەلەستینییەکان لە ماڵ و حاڵی خۆیان، ڕووداوێک کە فەلەستینییەکان بە "نکبە" یان کارەسات ناوی دەبەن.
لەو کاتەوە تا ئێستا چەندین شەڕ و پێکدادانی توندوتیژی ڕوویداوە، لەوانە شەڕی شەش ڕۆژەی ساڵی 1967 کە ئیسرائیل غەززە و کەناری ڕۆژئاوای داگیرکرد. هەوڵی ئاشتی هەبووە، وەک ڕێککەوتنەکانی ئۆسلۆ لە ساڵانی نەوەدەکاندا، بەڵام ئەمانە نەبوونەتە هۆی چارەسەرێکی بەردەوام. پرسەکانی وەک قودس و مافی گەڕانەوەی پەنابەرانی فەلەستینی و سنوورەکانی نێوان ئیسرائیل و دەوڵەتێکی داهاتووی فەلەستینی بە چارەسەرنەکراوی ماونەتەوە.
هەروەها ئەم ململانێیە قەیرانێکی مرۆیی بەرچاوی لێکەوتووەتەوە و زۆرێک لە فەلەستینییەکان لە بارودۆخێکی سەختدا دەژین، بەتایبەتی لە غەززە کە ساڵانێکی زۆرە لەژێر گەمارۆکەدا بووە. زۆر ڕێکخراو هەن کە کار بۆ ئاشتی و ئاشتەوایی دەکەن، بەڵام هێشتا دۆخەکە زۆر ئاڵۆز و هەستیارە.
ڕژیمی ئێران مێژوویەکی دوور و درێژی هەیە لە پشتیوانیکردنی گرووپە فەلەستینییەکان و ئەمەش بەشێک بووە لە پلاتفۆرمی ئایدیۆلۆژی و سیاسیی وڵاتەکە لە دوای هاتنه سه‌رکاری رژیمی ئاخونده‌کان له ئێراندا. ڕژیمی ئێران هەمیشە جەختی لە گرنگی پشتیوانی لە خەباتی فەلەستین بۆ سەربەخۆیی و بەرەنگاربوونەوەی داگیرکارییەکانی ئیسرائیل کردووەتەوە.
یەکێک لەو گرووپە بەناوبانگانەی کە ڕژیمی ئێران پشتیوانی دەکات، حەماسە کە حوکمڕانی غەززە دەکات. ڕژیمی ئێران هەم پاڵپشتی دارایی و هەم هاوکاری سەربازی لەوانه چەک و مەشق و ڕاهێنان بۆ حەماس دابین کردووە. ئەمەش بەو مانایە بووە کە حەماس توانیویەتی دژایەتی خۆی بۆ ئیسرائیل بپارێزێت، سەرەڕای ئەو تەحەددای گەورەیەی کە ڕووبەڕووی دەبێتەوە.
جگە لە حەماس، ئێران پشتیوانی لە گروپە چەکدارەکانی دیکەی وەک جیهادی ئیسلامی دەکات کە لە غەززەش چالاکن. ئێران نفوزی خۆی بۆ بەهێزکردنی ئەو گرووپانە بەکارهێناوە، ئەمەش یارمەتی درێژکردنەوەی ململانێکان بووە.
هەروەها گرنگە ئاماژە بەوە بکەین کە پشتیوانی ئێران لە گرووپە فەلەستینییەکان زۆرجار بەشێکە لە ململانێیەکی گەورەتری ناوچەیی، کە ئێران خۆی وەک دژە کێشه بۆ سعودیە و ئەمریکا لە ناوچەکەدا دەبینێت. ئەمەش بووەتە هۆی ئەوەی کە ململانێی نێوان ئیسرائیل و فەلەستین وەک بەشێک لە ململانێی دەسەڵاتی فراوانتر لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست سەیر بکرێت.
هەروەها ڕژیمی ئێران ئەو قسە و باسانەی کە هانی دژایەتی ئیسرائیل دەدات بەکار هێناوە و ئەمەش لە نێو زۆرێک لە جیهانی عەرەبی و موسڵماندا دەنگی داوەتەوە. لە هەمان کاتدا ئەم پەیوەندییە بووەتە هۆی زیادبوونی گرژیی نێوان ئێران و ئیسرائیل کە ئێران بە یەکێک لە مەترسییە گەورەکانی خۆی دەبینێت.
ڕژیمی ئێران بە چەند هۆکارێک پشتیوانی لە گرووپە تیرۆریستییەکان دەکات، کە زۆرجار پەیوەستن بە ئامانجە سیاسی و ئایدۆلۆژییەکانی وڵاتەوە. لێرەدا چەند هۆکارێکی سەرەکی دەخەینەڕوو:
1. پاڵپشتی ئایدیۆلۆژی: ڕژیمی ئێران خۆی وەک پارێزەری جیهانی موسڵمانان و بەتایبەتی فەلەستینییەکان لە خەباتیان لە دژی ئیسرائیل دەبینێت. پشتیوانی لە گروپەکانی وەک حەماس و جیهادی ئیسلامی بەشێکە لەو پلاتفۆرمە ئایدیۆلۆژییە.
2. نفوزی جیۆپۆلیتیکی: ئێران بە پاڵپشتیکردنی ئەو گروپانە دەتوانێت کاریگەری خۆی لە ناوچەکەدا فراوانتر بکات. ئەمەش دەرفەتیان پێدەدات کە تەحەدای ڕکابەرەکانی وەک سعودیە و ئەمریکا بکەن، هەروەها پێگەی خۆیان لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەهێزتر بکەن.
3. سوودی سەربازی و ستراتیجی: پاڵپشتی لە گروپە چەکدارەکان توانای دژایەتیکردنی ئیسرائیل و کاریگەری لەسەر ململانێکانی ناوچەکە بە ئێران دەدات بەبێ ئەوەی پێویست بکات ڕاستەوخۆ بەشداری شەڕەکان بکات. هەروەها ئەمە دەتوانێت یارمەتیدەر بێت بۆ دروستکردنی ناسەقامگیری بۆ حکومەتە دوژمنکارەکان.
4. پاڵپشتی ڕیتۆریکی و ڕەمزی: ڕژیمی ئێران پشتیوانی خۆی بۆ ئەو گرووپانە وەک ئامرازێک بۆ کۆکردنەوەی پشتیوانی لە نێو هاووڵاتیانی خۆی و لە جیهانی موسڵمانانی فراوانتردا کەڵک وەردەگرێت. ئەمەش شەرعیەتیان وەک نەیارێکی ئیسرائیل بەهێزتر دەکات.
